WATERLOO!

ABBA!

MY MY!

Het is zaterdag zes april tweeduizendnegentien –
en als we de jaren terugtellen van
45, 44, 43, 42, 41, 40, 39, 38, 37, 36, 35, 34, 33, 32, 31, 30, 29, 28, 27, 26, 25, 24, 23, 22, 21, 20, 19, 18, 17, 16, 15, 14, 13, 12, 11, 10, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, naar 0
dan is het opeens zaterdag zes april negentienvierenzeventig:
de dag dat Abba het Songfestival won met Waterloo en daarmee niet alleen de Eurovisiegeschiedenis herschreef, maar ook de Zweedse geschiedenis en de muziekgeschiedenis.
Tijd voor een uitgebreide terugblik. Met de vreemdste en geinigste feiten.


Voorgeschiedenis: eerdere festivals. Eh – meervoud?
Abba deed dus in 1974 mee aan het Songfestival, ja, ja, dat weten we.

Iets minder bekend is dat de vier het in 1973 al in de Zweedse voorronde probeerden met Ring, ring. Toen heetten ze nog Björn, Benny, Agnetha & Annifrid. Ze werden derde. De Engelse versie van Ring, ring werd daarna een aardige hit, verscheen in elf landen op de hitparade en bereikte in zes ervan de eerste plaats.

Maar nog onbekender is dat ‘Abba’ in 1972 aan een ánder festival heeft meegedaan. Aan het World Popular Song Festival in Tokyo namelijk, met een liedje dat nooit op een van de Abba-albums verschenen is: Santa Rosa. Het werd in Japan door Benny en Björn gezongen, als duo, met in het achtergrondkoor: Annifrid + Agnetha. Erg goed ging het niet, want B en B lagen er in de halve finale al uit. De Nederlandse deelnemer, Ben Cramer, deed het een stuk beter met zijn When you’re there. Hij werd veertiende (van 47 liedjes). Het festival werd gewonnen door Engeland en Jamaica.


Ontstaan van Waterloo
November 1973: Benny en Björn trekken zich, samen met manager Stig Anderson, terug op hun eilandje voor de Zweedse kust om nieuwe liedjes te schrijven. Ze weten al dat ze aan de Zweedse songfestivalvoorronde van 1974 mee willen doen. Eén van de songs zal daar dus geschikt voor moeten zijn. Op het eerste demootje van de song die later Waterloo wordt staan alleen piano en gitaar. Voor het ritme stampen de jongens een beetje op de vloer.

Stig Anderson moet de tekst gaan schrijven. Eén van de titels die hij in zijn hoofd heeft is Honey pie. Maar hij is nog niet tevreden. Hij bladert in een citatenboek en vindt daar iets over Waterloo. Na een paar uur is de Zweedse tekst klaar. Hij belt Benny, speelt het demootje af en zingt door de telefoon de zinnen die hij heeft bedacht. Benny is razend enthousiast, en even later is Björn dat ook.


Keel doorsnijden
Maar niet veel later maken de Abba-jongens nog een tweede melodie, en ook daar schrijft Stig een tekst op – iets Spaans, want hij is op vakantie op een van de Canarische Eilanden. Hasta Mañana! Hij zingt het door een hoteltelefoon en de groep neemt het liedje op. Deze song zou óók geschikt kunnen zijn voor Eurovisie! Toch? Zodra Stig terug in Zweden is moet er binnen twee dagen besloten worden, want maandag om twaalf uur sluit de inzendtermijn van de Zweedse omroep.

Björn en Benny aarzelen, maar Stig heeft eigenlijk al gekozen. ‘Laat mij het nou bepalen,’ bepleit hij, ‘als het een ramp wordt kun je altijd mijn keel nog doorsnijden.’

Abba wint de Zweedse voorronde met overmacht. Beetje jammer voor Benny, want hij heeft met een van de concurrenten gewed dat Abba het niet zou redden. Inzet: zijn splinternieuwe laarzen. Oké – die is hij kwijt. Maar Stig blijft leven.


Honderdduizend
Abba laat niets aan het toeval over. Er wordt ongeveer honderdduizend euro besteed aan een promotiecampagne. Manager Stig gaat meteen na het winnen van de voorronde naar Kopenhagen, Hamburg, Brussel, Parijs, Londen, Wenen en Amsterdam. Hij praat met platenmaatschappijen en radiomakers. Hij heeft een Abba-bio in vier talen mee, en bandjes met de Engelse versie van het lied.

Resultaat: al vóór het Eurovisie Songfestival is de single in alle landen uit, en de dag voor de finale hoort Abba dat er in Duitsland al honderdduizend exemplaren zijn verkocht.


Oh, it’s Napoleon!
Nooit eerder werden er op het Eurovisie Songfestival plateauzolen gecombineerd met een gitaar in stervorm en extreem strakke glimpakjes. Björn kon zijn kostuum na het feest dat volgde op de overwinning bijna niet meer uit krijgen – en zitten was al helemaal moeilijk. De kostuums zijn tegenwoordig te zien in het Abba-museum in Stockholm, en in een van onze reportages gingen we op zoek naar Agnetha’s blauwe broekpak – zie hiernaast.

Overigens zei Björn later over de outfits: ‘Nobody can have been as badly dressed on stage as we were. In my honest opinion we looked like nuts in those years. But we figured people would remember us even if we finished ninth.’

Toch: hoe doordacht de aankleding was bleek zelfs uit de smoking van de dirigent die Abba’s bijdrage begeleidde, Sven-Olof Waldoff. Luister maar eens naar de Engelse commentator, die tijdens het intro-filmpje netjes vertelt wat hij over Abba weet, maar dan de dirigent binnen ziet komen, en van zijn script afwijkt.


Fantastisk!
In 1974 bestond het ’twelve points’-systeem nog nét niet, dat werd een jaar later ingevoerd. Er deden zeventien landen mee, die elk een jury van tien personen hadden, voornamelijk bestaande uit ‘gewone mensen’, dus geen muziekprofessionals. Elk jurylid mocht 1 punt geven.

Vooraf was het liedje van het Verenigd Koninkrijk (de toen al beroemde Olivia Newton-John met Long live love) favoriet, ook al omdat het festival in Engeland gehouden werd, aangezien Luxemburg, dat het jaar ervoor gewonnen had, de organisatie niet kon betalen. Maar ook Nederland werd getipt (zie onder) – en Abba.

En toen kwamen de punten voor Zweden.
Hier het scoreverloop van 6 april 1974:
Finland stemt – 5 voor Abba
Luxemburg – 1
Israël – 2
Noorwegen – 2
Verenigd Koninkrijk – 0
Joegoslavië – 1
Griekenland – 0
Ierland – 1
[op dit punt heeft Zweden steeds bovenaan gestaan, maar België, Nederland en Italië komen gevaarlijk dichtbij]
Duitsland – 2
[Zweden neemt weer een beetje afstand]
Portugal – 1
Nederland – 3
[Abba nu flink aan de leiding]
Zweden – [natuurlijk geen punten, maar wel 3 voor Nederland, waardoor Nederland tweede staat]
Spanje – 1
Monaco – 0
[Italië rukt op, heeft 17 punten tegen 19 voor Zweden]
Zwitserland – 5
[het lijkt beslist]
België – 0
[want ook al krijgt Abba niks uit België, de eerstvolgende concurrent is Italië, dat op 6 punten achter Zweden staat, maar… nu zelf moet stemmen]
Italië – 0.

Zweden wint, vóór Italië, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. De songschrijvers worden op het podium geroepen, maar zowel Björn als Benny worden door overijverige veiligheidsmensen tegengehouden. Benny weet zich los te rukken, Björn wordt pas losgelaten als de hele groep het winnende liedje nog eens moet uitvoeren. De Zweedse commentator heeft dan al blij het woord ‘Fantastisk!’ naar alle Zweedse huiskamers geroepen.


So sorry
Natuurlijk geloofden de Zweden in hun overwinning. Maar vooraf zagen ze Nederland als hun grootste concurrent. Het duo Mouth & MacNeal had al een grote hit gehad in heel Europa en zelfs in Amerika met How do you do, en trad nu aan met Ik zie een ster, dat op het festival gebracht werd in de Engelse versie: I see a star. Oók een uptempo-lied, óók een lied met een ‘act’ (een klein straatorgeltje).

Na afloop vloog Agnetha de vrouwelijke helft van het Nederlandse duo (Maggie MacNeal, alias Sjoukje Smit) dan ook in de armen en zei: ‘I’m so sorry for you!’. Waarop Maggie riep: ‘Don”t worry, be happy!’


Compositie
Wat is nu precies het geheim van de Waterloo-compositie? Natuurlijk heeft het een refrein dat je meteen mee kunt zingen. En dat het allemaal lekker vrolijk (want up tempo) is helpt ook.

Maar er is veel meer. Wat allereerst opvalt is dat er veel melodie-trappetjes in zitten. Eentje naar beneden
‘Na –
po –
le –
on –
did –
sur-
ren-
der’
en nog eentje naar beneden, lager zelfs:
‘des –
ti –
ny –
in –
quite –
a –
si –
mi –
lar –
way’.
Daarna gaat het weer omhoog: ‘…his – to – ry – book- on – the shelf’ – om glorieus te eindigen op ‘it – sééééélf ‘
Ónder die uithaal doen de gitaren dan weer vier stevige stappen omlaag: doing, doing, doing, doing. Waarna we klaar zijn voor het refrein, met onze voeten lekker op de grond.

Ja, het arrangement (de instrumentatie) bestuurt voortdurend alle fases van ons luisteren. Dat gebeurt meteen al in het aanjagende begin: de gitaren doen denderend aankondiging van de eerste woorden van de zangeressen ‘My! my!’.
En halverwege neemt de saxofoon met zijn fijne tevoorschijn geblazen lussen elke luisteraar in een brede omhelzing.

Interessant is het dan ook om te zien hoe de alternatieve mix die Abba uitprobeerde veel mínder goed werkt. Het heel andere koor-echootje na de woorden ‘Oh yeah!’ lijkt niet zo’n groot verschil, maar is het wel. Meteen wordt het kinderachtig. Luister hiernaast maar eens op 1:12.


Vastleggen
Waterloo werd op 17 december 1973 opgenomen. Het was een lange sessie. Er werden allerlei versies uitgeprobeerd, en op een gegeven moment moest Björn de anderen toeroepen: ‘Genoeg! We houden ermee op! Volgens mij is het prima zo!’

Tenorsaxofonist Christer Eklund was een van de studiomuzikanten. Hem werd gevraagd om ‘iets te doen tussen de zinnetjes in het refrein’. Van Eklund stammen dus de scheurende saxofoonlijntjes, die door zoveel artiesten nagedaan werden. Bijvoorbeeld in latere Zweedse Eurovisie-inzendingen als Dag efter dag van Chips (1982, zie hiernaast), maar ook in een track van de Nederlandse (latere) songfestivalwinnaar Teach In, Tennessee Town.


Watch out
Deze song werd opgenomen op dezelfde dag als Waterloo. Het werd de b-kant van de single. Nu is Waterloo al best rocky, maar Watch out ging een heel stuk verder. De track laat een tamelijk onbekende kant van Abba zien – een harde. Met een doodenge Björn die tegen een meisje brult: ‘You better watch out. My patience is fading. I think you’re beginning to hate me – but then you’re a girl in danger.’


Inspiratie
Waar haalde Abba de inspiratie voor Waterloo? Het was vroeg in de jaren zeventig: de tijd van de glamrock. Artiesten als Slade en Mud waren populair. Maar de meest directe invloed voor Abba’s Eurovisienummer kwam van de groep Wizzard. Luister hiernaast maar naar See my baby jive, een hit uit 1973, en je beseft dat Waterloo weliswaar verrassend was in de Eurovisie-context, maar niet in die van de internationale muziekscene van die jaren.


Tekst
De Engelse tekst van Waterloo is vaak bekritiseerd. Maar is dat terecht? Volgens ons niet, en we moeten hier even persoonlijk worden. Toen een literair tijdschrift mij, Edward van de Vendel, vroeg naar ‘het beslissendste gedicht’ dat ik ooit las, het gedicht waardoor ik zelf ben gaan schrijven, koos ik niet voor iets uit een poëziebundel, maar voor de tekst van Waterloo. Dit is wat ik erover schreef:

‘Die titel alleen al: een in het Engels bezongen Nederlands klinkende plaatsnaam uit België – een woord als een drielandenpunt.
En dan de aanhef van het lied: ‘My my!’ Ondersteund door twee vette accenten in het arrangement zet die meteen de toon. Hier gaat het over overrompeling. De drempel van de tekst is even verrassend als de val waar Abba over zingt. My my! – kom binnen en ga zitten, stil en luister wat ik zeg.
De song vervolgt met zinnen die vertellen over het heerlijke verlies dat elke nieuwe liefde biedt, een nederlaag die iedereen wil lijden. ‘I feel that I win when I lose.’

Maar de mooiste zin is die waarin een dooddoener prachtig verfraaid wordt: ‘The history book on the shelf is always repeating itself.’ Hier is geen sprake van de geschiedenis die zichzelf herhaalt, maar van een geschiedenisboek dat zichzelf herhaalt. Het is een repeterend boek geworden, een Droste-effect van de tijd, je ziet het zichzelf vermenigvuldigen op de plank. Daarmee wordt subliem aangegeven dat elke overwinning, elk verlies, elke gebeurtenis, elk lied, elk gedicht, de genen in zich draagt van vorige en volgende gedichten, liedjes, gebeurtenissen, verliezen en overwinningen.’


Waterloo?
Goed, Stig Anderson vond zijn inspiratie dus in een citatenboekje. De ‘verteller’ in het lied wordt evenzeer door haar of zijn nieuwe liefde verslagen als Napoléon in de Slag bij Waterloo (een Belgisch plaatsje). Maar hoe zat dat nou precies?

Napoléon, de Franse heerser en tiran, was verbannen naar het eilandje Elba. Maar in 1814 ontsnapte hij en kroonde zichzelf opnieuw tot keizer. Dat duurde zo’n honderd dagen. Want: de Engelsen en de Duitsers (Pruisen) verzamelden grote troepen ten zuiden van de Nederlanden (nu: Zuid-België) en na een hevige strijd begon op 18 juni 1815 de Slag bij Waterloo. Hier werd Napoléon (of eigenlijk zijn maarschalk Ney) verslagen door een alliantie van Engelsen/Nederlanders en Pruisen. Napoléon moest afstand doen van de troon en werd opnieuw verbannen naar een eilandje, nu naar Sint-Helena.

Lees het allemaal nog eens na in dit prima artikel. Maar: is Abba zelf weleens in Waterloo geweest? Ja. Vrij snel na het festival: op 18 mei 1974. Ze werden welkom geheten door de burgemeester, tekenden het officiële gastenboek van de gemeente en bezochten het Wellington museum (Wellington was de aanvoerder van de geallieerden, de overwinnaar dus).


Covers
Waterloo werd vrijwel meteen ook door andere artiesten opgenomen. In het Fins bijvoorbeeld: zangeres Ami Aspelund (in 1983 deed ze zelf mee aan het Songfestival, ons interview met haar staat hier) scoorde er een hit mee. Het gekke is dat er tegelijkertijd een twééde Finse coverversie uitkwam, gezongen door Seija Simola, die we later op het Songfestival van 1978 terug zouden zien.

Er zijn meer Eurovisieartiesten die zich aan Waterloo waagden. Een rijtje:
Olsen Brothers (Denemarken 2000) – hier
Carl Espen (Noorwegen 2014) – hier
Conchita Wurst (Oostenrijk 2014), Dana International (Israël 1998 en 2011) en Jedward (Ierland, 2011 en 2012) – hier
en zelfs de concurrente uit Abba’s festivaljaar, Olivia Newton-John zong het (tijdens haar tour in 2013).

En wat te denken van de cover van de bekende groep Bananarama? Of de allernieuwste, die van Cher?


Curieus (1): Golliwog
Abba werkte na Waterloo met volle kracht aan een internationale groepscarrière, en daarom is het op z’n minst vreemd dat een paar maanden na het 1974-festival opeens óók nog een solo-single van Agnetha werd uitgebracht.

Dat zat zo: ten tijde van de eerste Abba-jaren stond Agnetha nog onder contract bij een andere platenmaatschappij – en die wilde graag profiteren van het Waterloo-succes.

Het wonderlijke liedje, Golliwog, deed echter niets en is dus obscuur gebleven. Misschien is dat maar goed ook: het woord ‘golliwog’ betekent iets als ‘monstertje,’ liefkozend bedoeld. Maar het is ook de betiteling van een zwarte lappenpop, en kan als zodanig moeilijk los gezien worden van racistische stereotypen. Overigens was de song een vertaling van het Zweedse Agnetha-liedje Gulleplutt (‘Schattebout’), een titel die dan weer totaal geen bijsmaak heeft.


Curieus (2): In het Nederlands
Abba nam nooit een versie van Waterloo op in het Nederlands, en deze kleine post heeft eigenlijk niets met de hoofdsong van dit artikel te maken, maar dit is geinig genoeg om te vermelden. Zowel Björn als Benny namen met de groepen waarin ze vóór Abba zaten een liedje op in het Nederlands.

Björn Ulvaeus deed dat met de Hootenanny Singers. Hun hitje Gabrielle verscheen in 1965 ook in onze taal, samen met het b-kantje Noorderwind, Zuiderwind (zie hiernaast).

Benny Andersson zong met zijn Hepstars het liedje Aldus m’n horoscoop (1969).


Terugkijken
Hoe kijken de Abba-leden zelf terug op Waterloo en het Eurovisie Songfestival? In het boek Agnetha Fätksog, the girl with the golden hair van Daniel Ward geeft Agnetha aan dat de festivaldagen de mooiste en de engste dagen van haar leven waren. En op de vraag wat ze nu tegen haar vierentwintigjarige zelf zou zeggen, vlak voor Eurovisie, antwoordde ze: ‘I would tell her that winning the Eurovision Song Contest in 1974 will be the most fantastic thing, but it will also bring problems. This life gives you a lot, but it also takes.’

De song, waarvan zes miljoen singles werden verkocht, en die in zoveel landen op nummer één kwam, betekende alles voor de groep, uiteraard, en heeft heel veel invloed gehad op Eurovisie. Het is te verdedigen dat Abba er het Songfestival zoals dat in de zeventiger jaren bestond mee heeft gered.

Daarom is het interessant om het advies te lezen dat Björn Ulvaeus in 2017 gaf aan toekomstige Eurovisiedeelnemers: ‘Our recipe was trying to write as good a song as we can. It was as simple as that. We had two songs to choose from. One was more typical of Eurovision at that time. Waterloo was completely different from anything else that had been before but it was also risky. We chose it because it was more fun to perform. So: take risks!’



Bronnen o.a.:
Het fenomeen Abba, Christer Borg en Thomas Minor (Nederlandse vertaling, Strengholt 1977)
We all love Abba, Stany Van Wymeersch (2016)