De velden staan in bloei, maar mama Stefania wordt langzaam grijs. Die woorden hoorde Oekraïne voor het eerst in februari van dit jaar. Kalush Orchestra hoopte ermee naar het Eurovisie Songfestival te mogen. Nu, nog geen seizoen later, is de wereld voorgoed veranderd. Oekraïne heeft het Eurovisie Songfestival 2022 gewonnen, en deze ode aan de Oekraïense moeders is verworden tot de stem van een land dat strijdt voor zijn bestaan.

Vechten
Hoe ingrijpend die wereld in korte tijd veranderd is, laat het verhaal van Kalush Orchestra goed zien. In aanloop naar de Oekraïense Eurovisievoorronde in februari toerden ze nog volop door het land, met dagelijks concerten in verschillende grote steden. ‘Aan slapen komen we niet echt toe,’ zeiden ze lachend aan de start van de live show.

Nog geen twee weken later begon de Russische invasie van Oekraïne. Op sociale media circuleerden beelden van Kalush-bandleden in vol militair ornaat – gingen ze dan echt vechten? Dat bleek niet te kloppen, maar het illustreert de chaos waar het land in verzeild is geraakt, ook wat informatievoorziening betreft. Wel werd al snel duidelijk dat de bandleden hun Oekraïne niet waren ontvlucht; ze hielpen dagelijks met het inzamelen van voedsel, medicijnen, helmen en andere goederen voor het leger.

Kippenvel
Op 10 mei 2022, tijdens de eerste halve finale, stonden in Turijn zes bandleden op het podium voor Oekraïne. Drie ervan – Oleh, Ihor en MC Kylymen – vormden al langer het succesvolle hiphopcollectief Kalush. Die naam ontleenden ze simpelweg aan de stad waar ze hun muzikale reis begonnen, Kalush, in de regio Ivano-Frankivsk in het westen van Oekraïne. Al voordat ze deelnamen aan de Oekraïense Eurovisievoorronde, scoorden ze grote binnenlandse hits met hiphop in hun eigen taal.

Go_A
Nadat Ihor in 2021 als fluitist op het Eurovisiepodium stond bij Go_A (vijfde plaats in de finale), ging het balletje rollen. Geïnspireerd door het enorme succes van Go_A’s mix van elektronische muziek met Oekraïne folklore, besloot Kalush uit te breiden met drie muzikanten die die folkore hun hiphop in brachten; Dzhonni, Tymofii en Vitalii sloten aan, Kalush werd Kalush Orchestra. In een interview vertelt zanger en rapper Oleh: “Toen we in de studio voor het eerst die invloeden samen hoorden gaan, kreeg iedereen kippenvel. Het was zo cool!”

Twee kogels
Nog een lijn van hun voorgangers van Go_A die Kalush Orchestra voortzet: zingen (en rappen) in het Oekraïens. Hoe belangrijk dat juist nu is, kon tijdens de nationale voorronde in februari nog niet worden vermoed. Het nummer Stefania, geschreven door alle bandleden samen, is een ode aan hun moeders, in hun moedertaal. De twee rapgedeeltes zijn rauwe beschrijvingen van hoe het harde leven in Oekraïne de moeders heeft getekend. Een kind ziet hoe zijn moeder oud is geworden, maar ziet ook hoe zij de grond heeft gevormd waarop hij heeft kunnen groeien: ‘Ze wiegde me, gaf me ritme, kracht en doorzettingsvermogen.’
De moeder die wordt omschreven is niet alleen liefdevol en verzorgend, maar ook ongelooflijk sterk. Ze blijft op haar benen staan, ze blijft doorlopen, ook al raast de storm, ook al zijn de wegen waarop ze loopt vernield. ‘Haar handen maken het gebaar van een vijg (een uitdagend handgebaar dat vooral in Mediterraanse en Slavische landen wordt gebruikt, JS) alsof het twee kogels zijn.’

Slaapliedje
Zo krachtig, en bijna woedend, als de lijnen zijn die de verteller hier gebruikt om de moeder te schetsen, zo zacht en liefdevol worden diezelfde lijnen in het refrein. Dat refrein, gezongen in die typische Oekraïens-folkoristische stijl, is een slaapliedje. Of eigenlijk: de vráág om een slaapliedje. ‘Ik wil het je horen zingen, mama, een slaapliedje in je eigen taal,’ dat zijn de letterlijke woorden – met daaronder, onuitgesproken maar voelbaar: ik wil je horen zeggen dat ik mijn ogen mag sluiten, mama. Dat alles goed komt, en dat er morgen weer een dag is.

Moderne tradities
‘We hebben dit nummer met de hele band samen geschreven,’ vertelt Oleh, ‘omdat we de liefde voor onze moeders wilden koppelen aan de liefde voor ons land. De mix van hip-hop en folklore is hier ook de mix van zacht en hard, van oud en nieuw. We willen de jongere generaties de boodschap meegeven dat het belangrijk is om de tradities van je cultuur te eren, maar dat er niets op tegen is om die tradities moderner te maken door er iets van jezelf aan toe te voegen.’

Fenomeen
Stefania is uitgegroeid tot een fenomeen, al ver voordat het live klonk tijdens het Eurovisie Songfestival. Columnist Lisa Bouyeure schreef in De Volkskrant:

‘Zonder dat ik het doorhad, luisterde ik deze week een stuk of honderd keer naar de Oekraïense inzending voor het Songfestival. (…) Een fragmentje ervan wordt nu gebruikt voor TikToks over de oorlog in Oekraïne. Groepjes vrienden die in slaapzakken bij elkaar liggen, hun gezichten blauw verlicht door smartphones. Een vrouw die in bikini over een tropisch strand rent en, als het refrein begint, ineens in volle gevechtsuitrusting in de modder staat. In mijn hoofd gaat het de hele dag door: ‘Lyuuuli lyuuuli lyuuuli-oh’.’

Sinds het uitbreken van de oorlog is het nummer al miljoenen keren gestreamd, en is het in rap tempo opgeklommen naar de top bij alle Eurovisie-bookmakers. Het lag dus in de lijn der verwachting dat Kalush Orchestra voor Oekraïne het Songfestival van 2022 won – en zo gebeurde het ook.

Eurovisie in oorlogstijd
Maar in de eerste weken van de oorlog was het niet zeker of de groep ook werkelijk naar Turijn zou kunnen komen. Het is, hoe onwerkelijk ook, niet voor het eerst in de geschiedenis van het Songfestival dat die vraag speelt. In 1993 rende de Bosnische Fazla, samen met zijn bandleden, over een verlaten vliegveld om Sarajevo te ontvluchten. Aan Eurostory vertelde hij hoe ze de kogels van Servische sluipschutters trotseerden om hun nieuwe land Bosnië-Herzegovina te mogen vertegenwoordigen op het Eurovisie Songfestival.

Gewicht
Fazla werd uiteindelijk slechts zestiende, maar voor Kalush Orchestra pakte het dus beter uit. ‘Een mooier geschenk voor mijn moeder bestaat niet,’ droomde zanger Oleh begin februari nog over het mogelijk winnen van de Oekraïense voorronde. Met alles wat we nu weten zal dat geschenk voor zijn moeder, toen Stefania op het Eurovisie Songfestival 2022 klonk, nog oneindig veel meer gewicht hebben gehad.

PS
Eigenlijk had Kalush Orchestra helemaal niet voor Oekraïne op het Eurovisie Songfestival gestaan; ze eindigden in de nationale finale namelijk tweede! Winnaar was de populaire zangeres Alina Pash met Shadows of forgotten ancestors, een rijk en poëtisch nummer bomvol verwijzingen naar de bewogen geschiedenis van Oekraïne (lees er hier meer over). Maar daags na haar overwinning kwam Alina in opspraak. Eerder was al duidelijk geworden dat ze in 2015 in De Krim was geweest, het zuidelijke schiereiland in Oekraïne dat in 2014 door Rusland werd geannexeerd. Aanvankelijk leek Alina dat op een legale manier, via een Oekraïense landsgrens te hebben gedaan, maar de documenten die dat moesten aantonen, waren volgens een gezaghebbende Oekraïense krant vervalst door een medewerker uit Alina’s team. Dagenlang hield de geruchtenmolen aan, tot Alina zelf zich terugtrok: ‘Ik wil geen deel meer zijn van deze virtuele oorlog.’

UPDATE 15 maart 2022: Oekraïne bevestigt intentie om op Eurovisie op te treden

Op 15 maart meldde de Oekraïense omroep op Instagram dat voorbereidingen worden getroffen voor deelname aan het Eurovisie Songfestival 2022. ‘Voor Kalush Orchestra is Eurovisie erg belangrijk. Tegelijkertijd zijn zij voortdurend bezig met de situatie in ons land.’

Ook zanger en rapper Oleh komt aan het woord. Hij vertelt dat een van de bandleden daadwerkelijk meevecht in de verdediging van Oekraïne. Om welk bandlid het gaat, meldt hij niet. ‘We doen alles wat binnen onze mogelijkheden ligt; we brengen levensmiddelen en medicijnen rond, helpen mensen om onderdak te vinden of te vluchten. Ons land is tot het uiterste verenigd.’

Hij vervolgt: ‘Aan iedereen die ons hoort: help ons, spreek je uit! Oorlog voelde voor mij ooit als iets dat heel ver weg was, iets wat ik alleen in films zag. Maar als je wakker wordt door het geluid van explosies, en je weet niet of je vriendin nog wel leeft, besef je dat hij niet meer ver weg is, en dat dit nooit, nooit mag gebeuren in 2022.’

UPDATE 28 maart 2022: Zanger Oleh geeft een teken van leven

In een interview met Nu.nl bevestigt frontman Oleh dat hij en zijn mede-bandleden nog altijd volop bezig zijn met vrijwilligerswerk in hun belegerde land. Waar de meeste Eurovisiedeelnemers al druk voorbereiden en repeteren, hebben de bandleden van Kalush Orchestra elkaar al weken niet gezien. ‘Het zou fijn zijn als we rustig bij elkaar konden komen en op dagelijkse basis konden repeteren, maar dat is niet zo. Toch weet ik dat als wij elkaar weer zien, het meteen goed is. Dan repeteren we aan één stuk door en halen we alsnog het niveau dat we gewend zijn.’

Daarnaast reflecteert Oleh op het succes van hun song, zowel bij de Eurovisie-bookmakers als op social media, waar Stefania nog altijd de soundtrack is onder vele video’s die vanuit Oekraïne op platforms zoals TikTok worden geplaatst. ‘Iedereen vindt iets waar hij of zij een connectie mee voelt. “Moeder” kan niet alleen staan voor mijn moeder of de jouwe, maar ook voor het moederland. Daardoor kan het voelen alsof we zingen en rappen over Oekraïne. Maar mensen denken ook aan hun eigen moeders. Die ze nu niet kunnen zien, omdat ze ver van hen verwijderd zijn.’

Mannen onder de zestig die Oekraïne willen ontvluchten, worden doorgaans bij de Oekraïense grens tegengehouden, omdat ze mee zouden moeten vechten in de oorlog. Toch wil Oleh er nog niet aan dat hij en zijn bandleden niet op het Eurovisie Songfestival in Turijn zouden kunnen staan. ‘We hebben wel echt goede hoop dat het lukt. Dan vertrekken we kort en komen we ook meteen weer terug.’

UPDATE 2 april 2022: Kalush Orchestra mag Oekraïne verlaten
De Oekraïense omroep maakte op Instagram bekend dat Kalush Orchestra toestemming heeft gekregen om het land tijdelijk te verlaten voor een promotietour én deelname aan het Eurovisie Songfestival in Turijn. Voor het eerst sinds de Russische invasie kwam de band weer bij elkaar elkaar, in Lviv – één bandlid kon, om onduidelijke redenen, niet aansluiten, en zal worden vervangen. Op het hoofdplein in het centrum bracht de band live Stefania ten gehore. Ook dat was voor het eerst, sinds hun winst in de nationale Eurovisie-finale van Oekraïne.

UPDATE 7 april 2022 – Promotietour begonnen
De promotietour van Kalush Orchestra is in volle gang. Eerste stop: Tel Aviv. Daar nam de band met behulp van een green screen beelden op voor de ‘postcards’ die tijdens het Eurovisie Songfestival zullen worden getoond. Er volgde een optreden tijdens het Eurovisie-event ‘Israel Calling’, én een provisorisch live optreden voor een groep Oekraïense vluchtelingen in de stad. Komende dagen zal de band de Europese tour voortzetten; zaterdag 9 april treden ze op tijdens ‘Eurovision in Concert’ in AFAS Live.