Nee, het zijn geen tweehonderd procent verbonden begrippen: Eurovisie en homoseksualiteit. Toch is het in het kader van het naderende festival in Kyiv een gerechtvaardigde vraag: hoe staat het met de LGBT-rechten in Oekraïne? De laatste jaren zijn er voorzichtig positieve ontwikkelingen, maar hoe concreet zijn die? En: positief ten opzichte van wát? De vooraanstaande journalist Maxim Eristavi bericht er regelmatig over, en Eurostory vat zijn artikelen samen.
Wassen neus
Toen de EU-commissaris van Buitenlandse Zaken in 2015 op bezoek was in Kyiv om te vieren dat Oekraïne een wet had aangenomen tegen sekse- en genderdiscriminatie op de werkvloer, was Maxim Eristavi allerminst gelukkig. De journalist moest terugdenken aan tien jaar daarvoor, toen hij als 19-jarige freelancer zijn opdrachtgever een bezoek bracht om haar te herinneren aan een nog openstaande factuur. Eerder had hij haar in vertrouwen over zijn geaardheid verteld. Nu dreigde ze dat geheim door te spelen naar de gehele organisatie, en ook naar zijn ouders, als hij niet snel zou ophouden met zeuren om geld.
Nog steeds is dit het meest vernederende dat hij ooit heeft meegemaakt. En het zal, zo schreef hij in 2015 voor Politico, gewoon blijven gebeuren, want de aan de EU beloofde gelijkheidswet (in ruil ervoor zou Oekraïne in aanmerking komen voor aansluiting bij het Schengengebied) is een wassen neus. Het is een toevoeging op een oude arbeidswet, nog uit de Sovjet-tijd, die binnenkort helemaal vervangen zal worden. En de nieuwe wet – inderdaad, die heeft die gelijkheidsclausule niet. Homoseksuele werknemers zullen dus nog altijd geen bescherming krijgen tegen discriminatie. Gelijkheid, schrijft Eristavi, is nog altijd een vies woord in Oekraïne.
Geen erkenning
Het is typisch voor de moeizaam verlopende homo-emancipatie in het land. Pas sinds 1991 is in Oekraïne seksueel contact tussen mannen of tussen vrouwen niet meer strafbaar, behalve in de prostitutie of wanneer er sprake is van minderjarigheid. De Oekraïense grondwet beschouwt het huwelijk als een verbintenis tussen man en vrouw. Het homohuwelijk bestaat niet, voor homoseksuele relaties is geen juridische erkenning mogelijk. Homostellen mogen geen kinderen adopteren. Transseksualiteit was nog niet zo lang geleden een gediagnosticeerde ziekte in Oekraïne. Wie een sekseveranderende operatie wilde, kon die vanaf 1991 krijgen, maar dan moest je wel eerst dertig dagen op een psychiatrische afdeling doorbrengen voordat de benodigde toestemming van het ministerie kon worden gegeven. Sowieso was zo’n operatie geen optie voor getrouwde mensen of ouders van een kind jonger dan achttien jaar.
Die regels zijn weliswaar vorig jaar versoepeld, maar het sentiment in Oekraïne blijft de LGBT-community niet gunstig gezind. In 2010 vond een Europees onderzoek plaats onder Oekraïense burgers; hieruit bleek dat 72% van de Oekraïners vindt dat homo’s, lesbiennes, biseksuelen en transgenders niet mogen leven zoals ze dat zelf willen. 70% van de ondervraagden ziet homoseksualiteit als een te genezen ziekte.
Onder de radar
Deze wijdverspreide homofobie in Oekraïne wijt Eristavi vooral aan onbekendheid en onwetendheid. De meeste mensen in Oekraïne hebben niemand in hun omgeving die openlijk homo is. Velen weten niet eens waar LGBT voor staat. ‘Als je opgroeit in Oekraïne, kom je geen mensen tegen die op dit gebied afwijken van de norm. Ik was de enige homoseksueel op school, en daarmee een voortdurend doelwit voor pesterijen.’ En Eristavi ziet dat ook niet snel beter worden. ‘Vrijwel niemand komt uit de kast, behalve een handvol activisten. Het is een eenzaam bestaan, als openlijke homoseksueel in Oost-Europa.’
Die onwetendheid heeft nog een andere, heel wrange kant. Soms bereiken ons in West-Europa berichten van gay prides in Oost-Europese steden die stuiten op gewelddadigheden van homohaters. Daarna wordt het al snel weer stil. Maar dat dit structureel is en in de samenleving verweven, kan Eristavi vaak maar moeilijk bewijzen. Over zijn bijdragen voor buitenlandse media vertelt hij: ‘Ik word in items hierover vaak gevraagd naar cijfers: hoe groot is het aantal hate crimes tegen homo’s in Oekraïne? Ik kan daar geen antwoord op geven, want het Oekraïense strafrecht erkent geen misdaden tegen mensen op basis van gender of seksualiteit. Meestal worden dergelijke gevallen geregistreerd als drankmisbruik of roof. In 2014 werd een bioscoop in brand gestoken waar op dat moment een LGBT-film draaide. Het werd afgedaan als ‘hooligangeweld’. Als je als homo al zo naïef bent om aangifte te doen van mishandeling, word je niet serieus genomen.’
Lichtpuntjes en duisternis
Na twee revoluties zit Oekraïne nog altijd in een transformatie, een ingewikkelde strijd tussen jong en oud, tussen arm en oligarch-rijk, tussen verschillende ethniciteiten. Ook de homo-emancipatie in het land beweegt mee in dit veranderingsproces, maar vaak met één stap vooruit en twee naar achteren.
Een voorbeeld van zo’n lichtpuntje is de baanbrekende LGBT-tentoonstelling die in 2015 van start ging in het Pinchuk Art Centre in Kyiv (zie kader). Voor het eerst kreeg een dergelijk kunstproject het grootste podium dat de moderne kunst in Oekraïne te bieden heeft.
Maar in datzelfde jaar werd de geplande gay pride in Odessa, de vierde stad van het land, weer door de overheid verboden. In een reactie kon Pavlo Unguryan, parlementslid en partijgenoot van toenmalig premier Yatsenyuk, homoseksualiteit een ‘te genezen ziekte’ noemen, en in een adem homoseksuelen betichten van pedofilie. Niemand van zijn 449 collega’s sprak hem tegen. In de behandeling van de door de EU gewenste anti-discriminiatiewet verzuchtte de voorzitter van het parlement dat het homohuwelijk, ‘God helpe ons’, er gelukkig nooit zou komen. LGBTI-mensen die asiel aanvragen in andere landen, worden door Oekraïense politici bestempeld als ‘opportunistische oplichters’.
Maxim Eristavi ziet het met lede ogen aan, schrijft hij op Politico. ‘Ik snap hoe moeilijk het is om de rechtsstaat te herstellen na een dramatische revolutie en in het midden van een interne strijd met veel buitenlandse bemoeienis. Ik snap het echt. Maar wat onacceptabel is, is de totale stilte en afwezigheid van de overheid op dit gebied. Op geen enkele manier wordt de groei van anti-homo-geweld in dit land veroordeeld. In mijn strijd om zowel trouw aan mijzelf als aan mijn land te zijn, verlies ik altijd.’
Het gaat beter
Toch kan een begin van verandering in Oekraïne worden bespeurd. Ging de Kyiv Pride in 2015 nog niet door omdat de voltallige politiemacht weigerde de optocht te beschermen, in 2016 waren duizenden politiemensen wél bereid dat te doen. Voor het eerst liepen ook twee parlementsleden mee. Eén agent raakte gewond door een huisgemaakte granaat van een extreem-rechtse demonstrant. De LGBT-community zamelde geld in om zijn ziekenhuisbehandeling te betalen. Vervolgens werd ook in Odessa een pride gehouden – mét politiebescherming.
Hoewel het grotendeels homofobe publiek in Oekraïne nog altijd niet warmloopt voor gelijke rechten voor LGBT-landgenoten, ziet Eristavi wel een kentering in de publieke opinie: steeds sterker wordt het extreem-rechtse geweld tegen evenementen zoals de gay pride veroordeeld, omdat het inbreuk maakt op het recht op vreedzame samenkomst en vrijheid van meningsuiting. Dat is een belangrijke eerste stap vooruit, maar veel te weinig voor een land waar openlijk homoseksuele mensen zoals Eristavi nog altijd over hun schouder moeten kijken als ze alleen over straat lopen.
Hello Europe!
Nu komt het Eurovisie Songfestival naar Oekraïne. Volgende maand zal het ‘Hello Europe!’ in Kyiv klinken. Een gelegenheid, vindt Eristavi, waarbij Europa niet meer kan wegkijken van het LGBT-vraagstuk. De Oekraïense organisatoren kozen als thema van het festival nota bene ‘Celebrate Diversity’.
Eristavi is van mening dat niet alleen naar Oekraïne zelf moet worden gekeken voor noodzakelijke veranderingen. In een redactioneel commentaar vatte de Engelstalige krant Kyiv Post de strategie van het Westen in de afgelopen vijfentwintig jaar samen: ‘We geven jullie net genoeg financiële hulp om zelfstandig door te modderen, wetende dat jullie Sovjet-achtige leiders toch niet te redden zijn, en hopelijk kunnen jullie kleinkinderen uiteindelijk de weg naar democratie inslaan.’
Daarmee onderschat men de invloed op cultureel gebied die juist buitenlanders kunnen hebben. Het is geen toeval dat veel hervormingsgezinden en populaire progressieve politici in Oekraïne uit het buitenland komen. Na meer dan vijfentwintig jaar ‘geklungel’ door lokale bestuurders, stelt Eristavi, vertrouwen Oekraïners nauwelijks nog politici, behalve buitenlanders. Hij verwijst naar talloze onderzoeken die de afgelopen tien jaar zijn gedaan, waaruit blijkt dat de nieuwe generaties in Oekraïne duidelijk en definitief de stap richting Europa hebben gemaakt. Komt Europa Oekraïne niet ook tegemoet, dan riskeert men volgens Eristavi dat een land met 42 miljoen inwoners chaotisch en half-hervormd achterblijft, teleurgesteld in het Westen omdat ze alleen zijn gelaten in hun strijd voor basisprincipes als persvrijheid, een eerlijke rechtsstaat en gelijke rechten voor iedereen.
Niet geleidelijk, maar nu
Op Politico vertelt Eristavi over een ontmoeting met een van zijn helden: de Letse minister van buitenlandse zaken Edgars Rinkēvičs, ‘een van de machtigste openlijk homoseksuele mensen in de regio’. In het interview met hem herhaalde de minister keer op keer het belang van ‘geleidelijke veranderingen’ wat betreft gelijke mensenrechten in een land als Oekraïne. Bij elke herhaling daarvan voelde de journalist zichzelf mentaal verder knakken.
‘Ik ben nu bijna dertig,’ reageerde hij op een gegeven moment. ‘Ik zie mijn vrienden in de VS en in Europa trouwen, kinderen krijgen, een gezin opbouwen. En ik voel mijn leven aan me voorbij gaan. Ik wil niet nog dertig jaar wachten op mijn rechten, alleen maar omdat ik de pech heb gehad in het verkeerde land te zijn geboren. Een land waar je niet kunt dromen van een normaal gezinsleven, maar waar je telkens zorgvuldig je veiligheid moet overwegen voordat je je partner in het openbaar kunt zoenen. Ja, thuis, met de gordijnen dicht, dan is het niet meer strafbaar of omstreden. Maar ik kan me niet neerleggen bij dat ‘Stockholm syndrome’ waar mijn land en ik ons in bevinden. In het land waar ik ben opgegroeid, en dat ik ondersteun met mijn belasting en mijn met hard werken verdiende geld, zal ik blijven vechten, niet opgeven. Door terug te vechten geef ik niet alleen mijn land een tweede kans; door terug te vechten geef ik ook mezelf die kans. De hoeveelheid kansen die je kunt creëren, is alleen niet oneindig.’
Bronnen:
http://www.politico.eu/article/gay-ukraine-my-country-despises-me/
http://www.raamoprusland.nl/dossiers/oekraine/171-western-press-dismisses-ukrainian-reforms-too-soon
http://www.raamoprusland.nl/dossiers/oekraine/295-why-young-people-keep-leaving-eastern-europe
https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_rights_in_Ukraine