Het is nu een halfjaar geleden dat de verkiezingen in Wit-Rusland het begin van een grote opstand inluidden. Ook Naviband, de Wit-Russische songfestivalfinalist van 2017, was van de partij. Artjom Loekjanenka en Ksenija Zjoek traden op tijdens de protesten en hun Devotsjka v belom (‘Meisje in wit’), over vrouwelijke demonstranten, werd een grote hit op sociale media. Journalist en Wit-Ruslanddeskundige Franka Hummels sprak voor Eurostory met Ksenija en Artjom. Het verhaal van dit echtpaar is het verhaal van veel Russen.

Zwijgen
Artjom: Het was geen bewuste keuze om de straat op te gaan, we hebben er niet over nagedacht. We zagen verschrikkelijke dingen gebeuren en we konden niet anders dan daarover zingen.
Ksenija: Je ziet dat veel mensen die eerst stil waren, nu toch besloten hebben om zich uit te spreken.
Artjom: Als je nu stil bent, dan steun je die vreselijke dingen.
Ksenija: Die stilte roept veel vragen op. Waarom ben je stil? Waarom kies je ervoor om niet te praten? In onze snelle tijd van sociale media en internet weet iedereen wat er aan de hand is. Het is alsof mensen die besluiten om stil te zijn, vinden dat het hen niet aangaat…

Met die ‘vreselijke dingen’ bedoelt Artjom het massale politiegeweld. De arrestaties van willekeurige voorbijgangers, die door ongeüniformeerde gemaskerde mannen in busjes worden gesmeten om naar een onbekende bestemming te worden gebracht; de barre omstandigheden in gevangenissen, met meer dan dertig mensen op een cel voor zes, zonder eten of drinken. De martelingen.

Artjom: Hoe kunnen we nu zingen over natuur of over mooie mensen? Het lukt ons niet.

Politiek
En vóór die ‘vreselijke dingen’, waren ze toen ook al tegen het regime? En zwegen ze toen?

Artjom: Dat is een lastige vraag. We zaten hiervoor in onze eigen kleine wereld.
Ksenija: Ergens in het midden.
Artjom: We gaven niet om politiek. Maar nu kunnen we niet langer in onze kleine wereld blijven.
Ksenija: We zijn nog steeds niet politiek. We steunen niemand. Ja, de mensen van ons volk, voor wie we mooie muziek willen maken. We willen eerlijk zijn, met onszelf. En met onze muziek.

En politiek is per definitie niet eerlijk: dat is de visie die door veel Wit-Russen hartstochtelijk wordt gedeeld. Voor veel Wit-Russen is ‘democratie’ niet de belangrijkste drijfveer om zich tegen het regime te keren. De onvrede begon toen oppositionele presidentskandidaten werden vastgezet, mensen eisten vrijlating van politieke gevangenen. Toen dictator Loekasjenka zichzelf (opnieuw) onterecht tot winnaar van de verkiezingen uitriep, gingen mensen met honderdduizenden de straat op. Maar pas toen de politie daar ongenadig hard op reageerde, kwam zo goed als de hele bevolking in verzet tegen het regime. Bij fabrieken waar Loekasjenka altijd heel populair was geweest, legden arbeiders het werk neer. Oude omaatjes, die voorheen vonden dat van protest alleen maar iets slechts kon komen, wilden vechten voor de veiligheid van hun kleinkinderen. Wat aan de hand was werd niet langer beleefd als een strijd tussen regime en oppositie, maar als een strijd van staat tegen het volk.

Taal
Naviband besteeg het Eurovisiepodium in Kiyv met Story of my life/Historyja majho žyccia, de eerste Wit-Russische inzending die ook echt in het Wit-Russisch werd gezongen. Veel kijkers zullen in 2017 niet beseft hebben hoe bijzonder dat was.  

Ksenija: We waren heel verbaasd dat de jury van de nationale finale ons uitkoos. Artjom had er meer vertrouwen in dan ik, ik dacht dat het onmogelijk was.

De belangrijkste taal in Wit-Rusland is niet het Wit-Russisch, maar het Russisch. Hoewel het Wit-Russisch op scholen wordt onderwezen, was het toch lange tijd een taal van boeren en oppositionele intellectuelen. Zij wilden benadrukken dat Wit-Rusland meer was dan alleen een ‘voormalige Sovjetrepubliek’, dat het een land was met een eigen identiteit en geschiedenis, die anders was dan die van de grote oosterbuur. Die gedachte zinde Loekasjenka niet. Zijn regime verheerlijkte de Sovjettijd en zette juist in op een zo nauw mogelijke samenwerking met Rusland.

Op die manier werd de omgang met de Wit-Russische taal volstrekt ambivalent. In Minsk werden metrohaltes in het Wit-Russisch omgeroepen, maar als je die taal bovengronds sprak, kon het maar zo gebeuren dat mensen op je spuugden. De taal was niet verboden, maar ook zeker niet geaccepteerd. Veel Wit-Russischtalige bands stonden op een zwarte lijst. Voor concerten met Wit-Russischtalige muziek moest je jarenlang naar Polen of Litouwen.

De laatste jaren verslechterde de band tussen Loekasjenka en Poetin. In deze periode liet het ‘staatsverhaal’ meer ruimte voor het idee van Wit-Russische eigenheid. Geborduurde blouses -het type dat je nu ook bij de demonstraties ziet en dat ook Naviband wel draagt- vlogen de winkels uit. Duizenden mensen schreven zich in voor taalcursussen.

Ksenija: We zingen al vanaf het begin van onze band in het Wit-Russisch, in 2013 dus. We zijn zelf tweetalig, we zijn met een mix van beide talen opgegroeid.
Artjom: We zingen in het Wit-Russisch, omdat dat onze eigen taal is. We hebben geen andere reden.
Ksenija: We weten niet waarom, maar het Wit-Russisch is intiemer. Onze luisteraars voelen daardoor beter wat we bedoelen.
Artjom: En het is mooi om te zien dat sinds de zomer nóg meer mensen onze taal omarmen.
Ksenija: Heel veel artiesten maken nu mooie dingen in het Wit-Russisch. Muziek in onze taal voor onze mensen. Iedereen is trots op onze identiteit.

Engels
Ksenija: Maar we gaan nu ook iets in het Engels doen! Er komt binnenkort een Engelstalige cover van ons ‘Meisje in wit’! We hebben dat nog aan niemand verteld, dus dat is een primeur voor Eurostory. We maken die cover samen met een muzikant uit Ierland, die in Berlijn woont. Het productieproces is lastig omdat we niet gewoon samen de studio in kunnen, maar het wordt heel goed.
Artjom: Ryan O’Reilly heet hij. Hij heeft in 2011 in Londen gedemonstreerd, en toen heeft hij in een confrontatie met de politie zijn hand gebroken. Hij begrijpt wat wij doormaken.
Ksenija: Ik denk dat ons liedje in het Engels een diepere laag kan krijgen. Dat het een steun kan zijn voor alle vrouwen die met mishandeling te maken hebben gehad.

Maar met die Engelse cover wil Naviband vooral weer aandacht vragen voor de situatie in Wit-Rusland. Het stel vindt het jammer dat die zo is verslapt.

Ksenija: We praten daar wel eens over met internationale Eurovisievrienden. Zij weten dan dat er iets was deze zomer, maar niet dat de protesten nog altijd doorgaan. Natuurlijk, dat is moeilijker in de winter. Maar we maken ons allemaal klaar voor de lente. Het is nog niet voorbij.

Hoe kijken ze aan tegen Wit-Russische deelname aan het songfestival in 2021?

Ksenija: Daar zijn we eerlijk gezegd heel dubbel in. Enerzijds is het Songfestival ook in deze rare tijd een goede manier om aan de wereld te laten zien wat ons land op cultureel vlak te bieden heeft. Maar van de andere kant staat de deelnemer die straks mee gaat doen daar wel namens dit regime. Wat er gaat gebeuren is nog volkomen onduidelijk.

En zouden ze zelf overwegen nog eens mee te doen? Maar dan onder de historische wit-rood-witte vlag, die bij de protesten werd gevoerd?
Artjom: Ja!
Ksenija: Dat zou echt een droom zijn. Maar voorlopig kan het ook niet meer dan een droom zijn.

Franka Hummels is historicus en freelance journalist. Ze woonde en werkte in Wit-Rusland en schreef  het boek De Generatorgeneratie, leven na Tsjernobyl (Atlas Contact, 2011).